“Energietransitie: techniek is niet het probleem, maar wel de mate waarin wij in staat zijn maatschappelijk door te pakken”

"Met een alles-of-niets aanpak krijgen we geen goede energietransitie”

Een aardgasvrij Nederland, dat is waar we naartoe willen. Zo kunnen we immers voldoen aan klimaatdoelstellingen en lossen we – hopelijk – de problematiek van ‘Groningen’ op. Maar hoe gaan we dit aanpakken? En welke uitdagingen staan ons te wachten in de energietransitie? BouwRegieNetwerk sprak met Anke Lodder en Marc Jager, werkzaam op het gebied van de duurzame energietransitie bij Royal HaskoningDHV.  Veel mensen hebben het over een ’gasloos’ Nederland. Is het überhaupt mogelijk om ‘gasloos’ te leven? Marc: “Allereerst wil ik graag een onderscheid maken tussen gasloos en aardgasloos. Gasloos is niet wat we willen bereiken. We willen van het aardgas af, omdat het een fossiel gas is dat leidt tot CO₂-uitstoot en daarmee bijdraagt aan de klimaatverandering. Daarnaast zijn we nu grotendeels afhankelijk van aardgas uit Groningen, maar die kraan gaat dicht. Om dit te bereiken kunnen we wel degelijk gebruik maken van gassen, maar dan van niet-fossiele, zoals biogas en waterstofgas. Het zou onmogelijk zijn om als samenleving te functioneren als alle gassen verdwijnen, het zijn namelijk ook grondstoffen voor de chemie. Die opgave moeten we dus niet willen aangaan met elkaar.” “We moeten onderscheid maken tussen gasloos en aardgasloos” “Aardgas is wel het meest voorkomende gas en in mijn optiek moeten we ‘aardgasloos’ kunnen bewerkstelligen, hoewel ook daar discussies over gaande zijn. Een aardgasloze samenleving zou uiteindelijk moeten kunnen, maar dan moeten we nu wel flink inzetten op CO₂-neutrale gassen, zoals biogas of groene waterstof.” Waarom willen en moeten we afscheid nemen van het aardgas? Marc: “Parijs zegt dat de CO₂-uitstoot zo snel mogelijk moet worden weggenomen, maar tegelijkertijd is er behoefte aan energie. Voldoende duurzame bronnen hebben we pas op de langere termijn. Het beleid in Nederland is dan ook dat we eerst zoveel mogelijk energie moeten besparen en daarnaast zoveel mogelijk duurzame energie opwekken. Tot we die hebben blijft er een energievraag over, daarvoor moeten we zo schoon mogelijke fossiele energie inzetten. Aardgascentrales kun je relatief makkelijk ‘aan’ en ‘uit’ zetten. Het is dan ook een mooi middel om de energievraag op te vangen wanneer er bijvoorbeeld niet genoeg zonne-energie is. Dat aardgas moeten we niet meer uit Groningen halen, maar gaan importeren uit bijvoorbeeld Noorwegen.” “De (logische) haast die we hebben met ‘aardgasloos’ heeft vooral te maken met de problematiek in Groningen” Anke: “De haast die we in Nederland hebben met het aardgasloos maken, heeft vooral te maken met de aardgasproblematiek in Groningen. Het is heel logisch en goed dat die winning stopgezet gaat worden. Maar dat betekent voor nu nog geen volledig afscheid van het aardgas in Nederland, omdat we nog niet op alle vlakken de overstap naar duurzame, niet-fossiele alternatieven kunnen maken. Met een alles-of-niets aanpak krijgen we geen goede energietransitie. Buiten kijf staat natuurlijk dat we op termijn van het aardgas af moeten: de CO₂-uitstoot moet echt omlaag én de fossiele brandstof gaat een keer opraken.” In andere landen wordt aardgas nog steeds als een van de meest ‘groene’ energiebronnen bestempeld, hoe verklaar jij het verschil in houding met Nederland?  Anke: “In landen als Duitsland wordt nog veel gebruik gemaakt van energiebronnen zoals bruinkool en steenkool. Dit is aanmerkelijk vervuilender en stoot meer CO₂uit dan aardgas en daarom is in deze landen aardgas zo gek nog niet. Maar zoals gezegd kan ook in Nederland aardgas niet 1,2,3 helemaal vervangen worden door duurzamere bronnen.” Welke groene alternatieven zijn er voor aardgas? Marc: “Er zijn gelukkig meerdere opties. De populairste is fors investeren in windenergie op zee. Daarmee wordt flink vaart gemaakt. Daarnaast blijft ook de duurzame energieopwekking van wind en zon op land noodzakelijk. Verder moeten we investeren in aardwarmte en biomassa. Biomassa is in onze ogen vooral een transitiegrondstof voor de stroomproductie in de komende decennia. Uiteindelijk moet je biomassa vooral gebruiken om groene grondstoffen voor de chemie te maken.” “Er wordt fors geïnvesteerd in windenergie op zee; het Rijk heeft hier de regie.”  Gas heeft Nederland in de afgelopen decennia financieel veel opgeleverd door de export. Is er een alternatief dat dit op kan vangen? Anke: “Nederland is van oudsher inderdaad heel goed geweest in het verdienen aan energie. Vroeger was dit vooral fossiele energie: in Groningen en Drenthe werd bijvoorbeeld veen gewonnen en naar de rest van Europa geëxporteerd en in Limburg had je de steenkolenmijnen. Nu moeten we uit een ander vaatje tappen, omdat we de energie niet meer delven. Als kenniseconomie is Nederland goed in Research & Development, iets dat zeker ook op het noorden van toepassing is. De regio is heel hard bezig zich op wetenschappelijk en innovatievlak te ontwikkelen, dat biedt dus ook economische kansen.” Welke technische mogelijkheden zijn er om een aardgasvrij Nederland te bewerkstelligen? Anke: “We hebben het al gehad over een aantal alternatieven en mogelijkheden. Belangrijk is de ontwikkeling in opslag van energie. Hoe kunnen we zorgen voor opslag zodat er energie beschikbaar is als de zon niet schijnt en het niet waait? De ontwikkelingen gaan snel. Ook wordt verder gezocht naar alternatieve energiebronnen die effectief zijn en minder impact op de omgeving hebben.Dat is nog onbekend en dus spannend. Alle gemeenten moeten plannen maken over hoe ze de gebouwde omgeving van aardgas gaan afhalen: wat wordt het alternatief? Voor de komende vijf jaar is daar nog wel een inschatting van te maken. Maar daarna kunnen er zomaar nieuwe technieken opkomen. We moeten dus innovaties versneld een plek geven in het systeem.” “We moeten innovaties versneld een plek gaan geven in het systeem” Marc: “Gemeenten moeten voor 2021 een lokaal plan voor de warmtevoorziening aanleveren. Als je als gemeente de fysieke ruimte hebt om dit uit te voeren, is dat fantastisch. Maar uiteindelijk betalen we het met z’n allen. We komen uit een systeem waar we energie centraal aan het produceren waren en importeerden, maar nu zoeken we alles dicht bij huis. Het is belangrijk de balans te vinden, ook de polder heeft sturing nodig. De Rijksoverheid kan dit niet op het bordje van de regio’s leggen. Hoe vinden we een goede mix tussen ‘lokaal in de gemeente kijken welke warmtebronnen je hebt’ versus ‘wat doe je centraal’? Hoe regelen we het transport van energie in de toekomst? Gaan we biomassacentrales toestaan? Die kunnen niet zoveel draaien als kolencentrales. Mijn voorspelling is dat we ons op lokaal niveau een gedeelte van het jaar moet kunnen voorzien in de energiebehoefte. Maar daarnaast zal er altijd een goed centraal systeem inclusief opslag en opwekking noodzakelijk zijn. De opgave is nu om de goede balans te vinden, energetisch maar ook financieel. Wie zijn de belangrijkste stakeholders? Op welke manier moeten we samenwerken? Marc: “Er is eigenlijk niemand waar je niet mee moet praten, iedereen speelt een rol. Bijvoorbeeld Gasunie en TenneT die zorgen voor het hoofdtransport, netbeheerders de energie naar je brengen woning of kantoor brengen. Door het elektrificeren van de gebouwde omgeving (bijvoorbeeld warmtepompen) en door de lokale opwekking van zonne- en windenergie vindt er momenteel een forse groei plaats van het stroomtransport. Alle netwerken moeten op de schop. Is stroom dan de handigste en enige energiedrager en willen we daar zo afhankelijk van zijn? Die discussie heeft ook met geld te maken: transport van stroom is duurder dan van gassen. En zijn we praktisch gezien wel in staat om de transportcapaciteit van stroom zo snel te vergroten? We hebben dus iedereen nodig om dit complexe vraagstuk op te lossen.” Anke: “We hebben met veel partijen te maken. Nog een voorbeeld: we willen de stroom het liefst ondergronds, omdat er veel bezwaren zijn tegen méér hoogspanningsmasten. Landeigenaren, bewoners en gemeenten hebben daarover wat te zeggen. Om de transitie in gang te zetten en houden zijn ontzettend veel goed opgeleide mensen nodig. Op alle niveaus, maar vooral op MBO-niveau. Nu al staan bedrijven te springen om goede technische mensen, dat wordt alleen maar meer. Daarnaast is ook bijscholing nodig, omscholing. En heel veel aandacht voor educatie en bewustwording. Mensen vinden verandering moeilijk, zeker als het lastig is om te overzien wat er van ze verwacht wordt. Mensen bewust maken en in beweging krijgen duurt lang en wil je versnellen.” “Er is niemand waar je niet mee moet praten, iedereen speelt een rol” Marc: “We mogen idealistisch gedreven zijn, maar moeten ons ook realiseren dat een groot deel van de samenleving hier niet mee bezig is. In de gebouwde omgeving gaat het ook nog eens veel geld kosten. Tot nu toe is de politiek niet in staat geweest dat geld ergens vandaan te halen. Woningeigenaren zullen nieuwe schulden moeten gaan maken, anders kunnen ze niet investeren in de verduurzaming van hun woning. Diederik Samsom vraagt dan ook terecht aandacht voor de energiearmoede. We hebben creatieve mensen nodig die het verhaal goed kunnen brengen en tussen huiseigenaren en al die verschillende mensen in kunnen staan. Veel technische en financiële mensen hebben we al in huis, waar we behoefte aan hebben is mensen met een achtergrond in communicatie, sociologie en psychologie: de gamma’s. De energietransitie is niet alleen een technische uitdaging, het is vooral een maatschappelijke opgave: we moeten ophouden met teveel polderen.” Welke uitdagingen zijn er verder op weg naar een aardgasvrij Nederland? Marc: “Laat ik vooropstellen dat ik ervan overtuigd ben dat ‘aardgasvrij’ uiteindelijk gaat lukken. Ik heb echter geen flauw idee in welk tempo dit mogelijk is en welke precieze uitdagingen we tegen gaan komen. Eerlijk gezegd ben ik ook wat somber over de doelstellingen van Parijs, en daar doel ik niet mee op Nederland of Europa. Als ik kijk naar Amerika, China en andere landen, vraag ik me af of we dit wereldwijd gaan halen.” Anke: “Als het klimaat wél verder verandert, hoe gaan we dat dan aanpakken? Je kunt je niet alleen focussen op de energietransitie, er gebeuren veel dingen die ook aandacht nodig hebben. Klimaatadaptatie is zo’n thema. Hoe zorgen we ervoor dat we om kunnen gaan met temperatuurstijging, hogere zeeniveaus, meer droge periodes maar ook steeds heftiger buien? Daarnaast de grondstoffendiscussie en de wens voor een circulaire economie. Hoe gaan we om met het monopolie van China op een aantal grondstoffen? Energietransitie, klimaatadaptatie, grondstoffenmonopolie: geopolitieke discussies waar grote risico’s aan vastzitten.” “We moeten optimistisch zijn maar ook realistisch.” Marc: “Samenwerking is reuze belangrijk, met aandacht voor hoe onze wereld eruitziet. Het is een mooi vak om werkzaam in te zijn. Je kunt de toekomst niet voorspellen, daarom moet je flexibel zijn, alert blijven en open staan voor nieuwe ontwikkelingen. Verder ben ik van mening dat als er (maatschappelijk) draagvlak is om iets te ontwikkelen, je dat ook de ruimte moet geven. Als iets niet in het politiek beleid past, wordt dit echter vaak niet gedaan, terwijl je moet koesteren dat je draagvlak hebt. Waarom zou je zoiets tegenhouden?” Anke: “We moeten optimistisch zijn maar ook realistisch. Het kan gerealiseerd worden. De techniek is niet het probleem, maar wel de mate waarin wij in staat zijn maatschappelijk door te pakken. De mensen zetten de daadwerkelijke verandering in gang.”